Cytologia ginekologiczna – tzw. złuszczeniowa (exfoliatywna), polega na pobraniu z powierzchni szyjki macicy, za pomocą odpowiedniego narzędzia, materiału komórkowego.
Dzięki ocenie mikroskopowej odpowiednio pobranego, naniesionego na szkiełko podstawowe, utrwalonego i zabarwionego materiału, można określić stan nabłonków pokrywających szyjkę macicy i wyściełających jej kanał. Zmiany morfologii komórek pozwalają na zakwalifikowanie rozmazu do odpowiednich kategorii i dają podstawę do dalszej diagnostyki zmian nabłonków szyjki macicy. Cytologia może być więc badaniem diagnostycznym lub przesiewowym.
Pomimo ograniczeń badania cytologicznego, od ponad 60-ciu lat nie znaleziono lepszego testu przesiewowego dla wykrywania raka szyjki macicy. Funkcjonuje powszechne przekonanie, że pobranie materiału do badania cytologicznego z szyjki macicy jest czynnością prostą, niewymagającą doświadczenia. Jednak przyczyną większości rozpoznanych błędnie negatywnych (nie rozpoznanie choroby istniejącej) jest błąd pobrania.
Prawidłowo pobrany rozmaz cytologiczny z szyjki macicy powinien zawierać:
- komórki nabłonka wielowarstwowego płaskiego z części pochwowej szyjki macicy;
- komórki nabłonka walcowatego z kanału szyjki macicy;
- i/ lub komórki metaplastyczne, podchodzące ze strefy transformacji powyżej wymienionych nabłonków.
Brak w rozmazie komórek nabłonka walcowatego lub komórek metaplastycznych może wskazywać na nieprawidłowo pobrany rozmaz, lub pozwalać przypuszczać, że rozmaz nie został pobrany z szyjki macicy. Nie zawsze jednak przy prawidłowo uwidocznionej szyjce macicy i prawidłowym pobraniu odpowiednim narzędziem muszą znaleźć się dwie w/w kategorie komórek. Może się tak zdarzyć w rozmazach pochodzących od kobiet w okresie menopauzy, w ciąży lub po przebytych zabiegach (amputacja, konizacja, krioterapia, laseroterapia, elektrokoagulacja). Dlatego bardzo istotne są dane kliniczne, umieszczane na skierowaniu dołączanym do preparatu (wiek pacjentki, data ostatniej miesiączki, data badania, przyjmowane leki np. hormonalne, ocena makroskopowa szyjki macicy, informacje o przebytych zabiegach w obrębie szyjki macicy).
Elementem kontroli, jakości pobrania materiału jest sama ocena mikroskopowa i stosowanie do protokołu oceny Systemu TBS (The Bethesda System). TBS zawiera w pierwszej swojej części obowiązek oceny przydatności materiału komórkowego. Kolejnym elementem wpływającym, na jakość rozmazu jest sposób i narzędzia pobrania. W zorganizowanych aktywnych badaniach przesiewowych wymazy pobierają pielęgniarki i położne. W Polsce nadal robią to zwykle lekarze ginekolodzy.